به نام خدا

«حقیر دارای فوق لیسانس معماری از دانشکده ی هنرهای زیبا هستم . اما کاری را که اکنون انجام می دهم نباید به تحصیلاتم مربوط دانست. حقیر هرچه آموخته ام از خارج دانشگاه است .... » 

اینها را من نمی گویم . اینها سخنان سید مرتضی آوینی است در معرفی او از خودش. آنها که دهه ی شصت را به یاد می آورند ، با صدای آژیر قرمز و فریادهایی که در کوچه ها شنیده می شد تا مردم را مجاب کند که چراغهای خانه را خاموش کنند تا به زعمشان خلبان هوپیماهای عراقی که حالا بالای سر شهر بودند ، هدف خود را پیدا نکنند ، خاطره دارند و حتما یادشان هست که پنج شنبه شب ها هرچند انتخاب زیادی نداشتند – چون تلویزیون دو کانال بیشتر نداشت – اما مستندی شیرین و معنوی را می دیدند به نام « روایت فتح » که برای ساعتی هم که شده حال و هوای فرزندان و رزمندگان میهن در جبهه های جنگ را به خانه ها می آورد.

اما شاخصه ی اصلی این برنامه صدای گرم و آرام و روحانی سید مرتضی آوینی بود. صدایی که از سید مرتضی و روح آسمانی او هویت گرفت و هنوز هم به نسل هایی که حتی او را ندیده اند ، هویت بخشی می کند.

... حالا سال ها گذشته و من در گذرگاه های بهشتی کوچک در جنوب تهران ، راه می روم تا از لابلای آلاله های شهید خود را بر سر مزار آن شهید برسانم. 

مقبره ای که برای سید مرتضی ساخته اند قدری متفاوت است. طی ساعتی که آنجا به انتظار می مانم جوانان زیادی بر مزار او می آیند و فاتحه ای می خوانند و می روند.  بوی گلاب و اسفند ، شش دانگ حواس را از خاک جدا می کند و راهی افلاک. 

دوران جوانی سید مرتضی آنچنان که بعضی از روی صداقت و برخی نیز از سر حسادت و عداوت ، اغراق آمیزتر نیز گفته اند چندان حال و هوای دینی و مذهبی ندارد. چرا که مرتضی آن روزها خود را کامران آوینی معرفی می کرد و اشعار فروغ فرخزاد و احمد شاملو و مهدی اخوان ثالث می خواند. کراوات می زد و به فلسفه ی غرب علاقه مند بود. او صادقانه درباره ی خود و جوانی اش اینچنین گفته است :

« ... تصور نکنید که من با زندگی به سبک و سیاق متظاهران به روشنفکری نا آشنا هستم. خیر . من از یک راه طی شده با شما حرف می زنم. من هم سال های سال در یکی از دانشکده های هنری درس خواهنده ام. به شب های شعر و گالری های نقاشی رفته ام. موسیقی کلاسیک گوش داده ام . ساعت ها از وقتم را به مباحث بیهوده درباره ی چیزهایی که نمی دانستم گذرانده ام. من هم سال ها با جلوه فروشی و تظاهر به دانایی بسیار زیسته ام. ریش پروفسوری و سبیل نیچه ای گذاشته ام وکتاب « انسان موجود تک ساحتی » هربرت ماکوزه را – بی آنکه خوانده باشم – طوری دست گرفته ام که دیگران جلد آن را ببینند و پیش خودشان بگویند : عجب! فلانی چه کتابهایی می خواند ، معلوم است که خیلی می فهمد ... »

به عنوان یک خبرنگار و علاقه مند به هنر و ادبیات ، همیشه به سید مرتضی به عنوان یک اسطوره نگاه می کنم و هر بار در جلسات ادبی و هنری شرکت می کنم ، خود را در ابتدای راهی می بینم که او پیموده است.

بی شک تحول اساسی در زندگی این شاعر ، نقاش و هنرمند تجدد گرا آنجایی رخ داد که دل به بهار انقلاب داد و ناگاه در گذرگاه تکنیک و تکنولوژی به صراط مستقیم عشق وارد شد. او با شروع انقلاب تمام نوشته هایش را اعم از ادبی ، فلسفی و داستان و ... در چند گونی ریخت و  سوزاند و تصمیم گرفت که دیگر چیزی که حدیث نفس باشد ننویسد و خود را از میان بردارد تا هر چه هست خدا باشد. او بی آنکه خویش را در پس دوربین فیلم برداری و ژست های هنرمند مابانه گم کند به دنبال گمشده ی خویش می گشت.

او جایی نوشته : « کسی که فیلم می سازد اثر تراوشات درونی خود اوست . اما اگر انسان خود را در خدا فانی کند ، آنگاه این خداست که در آثار او جلوه گر می شود. حقیر این چنین ادعایی ندارم ولی سعی ام بر این بوده است»

او پس از انقلاب بی آنکه هوای هنرمندی داشته باشد در جهاد سازندگی مشغول به فعالیت شد و در ترکمن صحرا به خدمت خلق پرداخت و در ماجرای سیل خوزستان امدادگری کرده و به قول خودش به جهاد رفت تا برای انقلاب بیل بزند: « با شروع کار جهاد سازندگی در سال 58 به روستاها رفتیم که برای خدا بیل بزنیم اما بعدها ضرورت های موجود رفته رفته ما را به فیلم سازی کشاند»

سید مرتضی مجموعه های مستندی را در مورد جنگ ساخت و در گلواژه هایی که در متن آن می خواند ، بلندای تفکر خویش را به دل ها الهام می کرد. همسرش می گفت : « هربار که او از جبهه می آمد تا فیلم ها را تدوین کند ، نیمه ی شب بر می خواست و نماز شب می خواند و آنگاه پشت میز تدوین می رفت و با صدای خود لحظه ها را آنگونه که می خواست ثبت می کرد.»

مقالات سید مرتضی از آنجا که به ذائقه ی برخی خوش نمی آمد مغفول ماند و نظریات او در حوزه ی هنر ، سینما ، اقتصاد ، نظام آموزشی و ... به ورطه ی فراموشی سپرده شد .

او در اواخر سال 1370 به فرمان رهبر انقلاب ، موسسه ی فرهنگی روایت فتح را تاسیس کرد تا رسالت انتقال مفاهیم و دست آوردهای دوران دفاع مقدس به نسل های بعدی را به عهده گیرد.

مرتضی آوینی و گروه فیلم برداری روایت فتح سفر به مناطق جنگی را از سر گرفتند و طی مدتی کمتر از یک سال ، کار تهیه ی شش برنامه از مجموعه ی ده قسمتی شهری در آسمان را به پایان رساندند. این برنامه به واقعه ی محاصره ، سقوط و بازپس گیری خرمشهر می پرداخت که در ماه های آخر حیات زمینی سید مرتضی از تلویزیون پخش شد. اما قسمتهای پایانی آن نا تمام ماند تا آنجا که ویزور دوربین سید مرتضی ، شهری در آسمان را به او نشان داد و در بیستم فروردین 1372 و در قتلگاه فکه ، سلوک خون را برای او رقم زد. 

صادق آهنگران ، شور آفرین سالهای جنگ با شهادت او ، مرثیه ای در وصف شهادت خواند و مژده داد که در باغ شهادت ، باز، باز  است. رهبر انقلاب نیز با حضور در مراسم پیکر پاکش و اعطای عنوان « سید شهیدان اهل قلم » وی را بدرقه کرد .

اینها تنها صفحه ای از کتاب زندگی هنرمند متفکری است که هنر متعهدانه را معنا کرد و در حجاب هنر و تکنیک زمین گیر نشد و خرق این خرقه نمود.

هر چند باید متاسف بود که به قول دخترش:« آوینی خوب برای خیلی ها ، آوینی مرده است »

 م. ش 

متین